سواد مالی (Financial Literacy) مجموعه‌ای از دانش و مهارت‌هایی است که منجر به بهینه شدن رفتار مالی فرد می‌شود. به زبان دیگر می‌توان گفت سواد مالی، توان استفاده از دانش و مهارت‌هایی است که برای مدیریت منابع مالی به کار گرفته می‌شود تا فرد وضعیت مالی مناسبی را در طول زندگی تجربه کند. در ادامه مفهوم سواد مالی از دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد.

دیدگاه ائتلاف عزم برای سواد مالی

سواد مالی اولین بار در سال 1997 در ایالات‌ متحده و طی مراسم افتتاحیۀ ائتلاف عزم برای سواد مالی مطرح شد. این ائتلاف در گزارش خود دربارۀ مطالعه‌ای كـه بـرای سـنجش میـزان سواد مالی دانش‌آموزان دبیرستان انجام داده بود، سواد مالی را «توانـایی یـك فـرد در اسـتفاده از دانش و مهارت خود برای مدیریت اثربخش منابع مالی به منظور برخورداری از امنیـت در طـول عمـر» تعریف كرد.

دیدگاه یونسکو:

یونسکو نیز سواد مالی را این‌گونه تعریف می‌کند: توانایی مدیریت مالی خانواده، دانستن روش‌های پس‌انداز و متعادل کردن دخل ‌و خرج.

دیدگاه سازمان همکاری و توسعۀ اقتصادی (OECD):

سازمان همکاری و توسعۀ اقتصادی، سواد مالی را برای افراد زیر 15 سال این‌گونه تعریف کرده است: «سواد مالی عبارت است از دانش و درک مفاهیم و مخاطرات مالی، مهارت‌ها، انگیزش و اطمینان برای به کار بستن آنها به‌منظور اتخاذ تصمیم‌های اثربخش در طیفی از حوزه‌های مالی، در راستای بهبود رفاه جامعه و همچنین توانمندسازی افراد، جهت مشارکت در زندگی اقتصادی » همچنین این سازمان، سواد مالی برای بزرگ‌سالان را ترکیبی از آگاهی، دانش، مهارت، گرایش و رفتار لازم برای اتخاذ تصمیم‌های مالی مناسب و نهایتاً دستیابی به رفاه مالی فردی تعریف کرده است.

اهمیت و ضرورت سواد مالی

امروزه پول نقش اساسی را در زندگی افراد ایفا می‌کند. بسیاری از افراد در کنار مدیریت مالی شخصی برای گذراندن زندگی به سبکی ایده‌آل، بخشی از درآمد خود را برای سرمایه‌گذاری ذخیره می‌کنند. به همین دلیل نیاز است که با داشتن درک کافی در مسیر مدیریت مالی به شکل درستی گام برداشته شود. در واقع با داشتن سواد مالی شما یاد می‌گیرید:

1. چگونه درآمد خود را بودجه‌بندی کنید: شما به خوبی می‌آموزید که چه زمانی خرج کرده، چه وقت صرفه‌جویی نموده و به چه شکلی بدهی‌های خود را تسویه و بخشی از درآمد خود را پس انداز کنید. در واقع بودجه‌بندی اولین گامی است که شما باید در راستای درک صحیح مدیریت پول بردارید.
2. چگونه بدهی‌های خود را مدیریت کنید: فردی که از دانش مالی بالایی برخوردار است می‌داند که به چه شکلی قرض یا وام بگیرد و در ادامه نیز به چه شکلی آن را پس بدهد. به عنوان مثال زمانی که شما سواد مالی بالایی داشته باشید، در زمان گرفتن وام می توانید متوجه نقش مهم نرخ بهره و شرایط وام‌های مختلف شده و به راحتی آنها را با یکدیگر مقایسه کنید.
3. چگونه بخشی از درآمد خود را پس‌انداز کنید: یک راه بسیار مناسب برای جلوگیری از نیاز به قرض یا وام گرفتن، پس انداز کردن است. فردی که سواد مالی بالایی دارد می‌تواند هزینه‌های خود را به شکلی مدیریت کند که بخشی از آن پس‌انداز شده و در مواقع اضطراری مورد استفاده قرار بگیرد.
4. برای دوران بازنشستگی برنامه‌ریزی کنید: در کنار پس‌انداز برای مواقع اضطراری شما باید بتوانید به صورت همزمان برای بلند‌مدت و برای دوران بازنشتگی خود نیز پس‌انداز داشته باشید. دانشی که می‌تواند در این زمینه به شما کمک کند، سواد مالی است.

ابزار سنجش سطح سواد مالی

مهم‌ترین ابزار سنجش سطح سواد مالی تحقیق پیمایشی در میان جامعۀ موردنظر است. معمولاً سؤالاتی در حوزه‌های مختلف مالی مطرح می‌شود و این سؤالات از نمونۀ جامعۀ هدف، مورد سوال قرار می‌گیرد.

اولین تحقیقی که در ایالات‌ متحده در زمینۀ سنجش سطح سواد مالی صورت گرفت، بر مبنای 3 سؤال، سواد مالی را در زمینۀ محاسبات (سطح سواد ریاضی)، تورم، ریسک و نرخ بهره سنجید.

همچنین نهاد تنظیم صنعت مالی (FINRA) در ایالات متحده، مسئول سنجش سطح سواد مالی در آمریکاست که این کار را با طرح 5 سؤال صورت داده و ضمن سنجش سطح سواد مالی پاسخ دهنده، امکان مقایسۀ فرد با فردی در ایالت‌های دیگر  و یا در کل کشور را فراهم می‌آورد.

در بازار سرمایۀ ایران نیز، مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار با توزیع پرسشنامه و مصاحبۀ مستقیم، اقدام به سنجش سطح سواد مالی سرمایه‌گذاران خرد فعال (افرادی که بیش از 250 معامله در طول سال انجام داده‌اند) در سال 1393 نمود که نتیجه آن جالب توجه بود. مشاهدات نشان می‌داد که سرمایه‌گذاران خرد فعال در بازار سرمایه کشور، نسبت به مفاهیم ابتدایی مالی نیز سواد کافی در اختیار ندارند.

موسسه GFLEC و موسسه TIAA که از موسسات بین المللی فعال در حوزۀ سواد مالی هستند، با در نظر داشتن شاخص مالی شخصی P-fin Index)) که با استفاده از یک نظر سنجی سالانه که دارای 28 سوال با محوریت 8 موضوع کاربردی اعم از درآمد، مصرف، پس‌انداز، سرمایه‌گذاری، مدیریت بدهی، درک ریسک، تشخیص منابع مناسب اطلاعاتی و مشورتی هستند به سنجش سواد مالی افراد در کشورهای مختلف می‌پردازند.

نرخ سواد مالی ایران و جایگاه آن در جهان

با توجه به تحقیقات موسسه GFLEC (مرکز جهانی سواد مالی) در بین کشورهای دنیا ایران نرخ سواد مالی 20 درصد را در سال 2018 به خود اختصاص داده است. همچنین با توجه به نظرسنجی موسسه رتبه‌بندی S&P ایران در بین 144 کشور، رتبه 130 را در سال 2016 کسب کرده است. شایان ‌ذکر است مجله تهران تایمز در سال 2017 به نرخ سواد مالی 20 درصد و جایگاه 130 ایران در بین 144 کشور اشاره کرده است.