در این مطلب، انواع شاخص در بورس مانند شاخص‌های کل، قیمت، بازده نقدی، 50 شرکت فعال‌تر و 30 شرکت بزرگ، معرفی خواهد شد. شاخص، یک معیار آماری است که تغییرات کل اقتصاد یا به طور خاص تغییرات بورس را نشان می‌دهد. در بورس، شاخص‌ها در واقع معیارهای مهمی هستند که با بررسی و تحلیل آنها، می‌توان وضعیت گذشته و حال بورس را از جنبه‌های مختلف، ارزیابی و حتی روند آیندۀ بورس را پیش‌­بینی کرد.

با توجه به نقش بسیار مهمی که شاخص‌های بورس، در تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران ایفا می‌کنند، نوسانات شاخص‌ها نیز برای سرمایه‌گذاران بسیار حائز اهمیت است. شاخص‌های بورس، انواع مختلفی دارد که هر کدام، وضعیت بورس را از جنبۀ خاصی نشان می‌دهد، بنابراین سرمایه‌گذاران در تحلیل شاخص‌های بورس باید به کار‌کرد هر شاخص توجه کافی داشته باشند.

مهم‌ترین شاخص‌های بورس عبارت‌اند از:

شاخص کل

شاخص کل، بیانگر سطح عمومی قیمت و سود سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس است. به بیان ساده‌تر، تغییرات شاخص کل، در واقع بیانگر میانگین بازده سرمایه‌گذاران در بورس است.

گفتیم که بازده سرمایه‌گذاران در بورس از دو طریق به دست می‌آید. اول، دریافت سود نقدی سالیانه و دوم، تغییر قیمت سهم در طول دورۀ سرمایه‌گذاری. برای مثال، فردی را در نظر بگیرید که سهام شرکت «الف» را در ابتدای سال، با قیمت ۱۵۰ تومان خریداری می­کند. اگر قیمت سهام این فرد در پایان سال، به ۱۸۰ تومان افزایش یابد و شرکت، در پایان سال نیز 15 تومان به عنوان سود نقدی، به ازای هر سهم، توزیع کند، این فرد مجموعاً 45 تومان سود از محل افزایش قیمت سهم و دریافت سود نقدی به دست آورده است و بنابراین، بازده وی در پایان سال، ۳۰ درصد خواهد بود، زیرا سرمایۀ وی از ۱۵۰ تومان به ۱۹۵ تومان افزایش یافته است.

تغییرات شاخص کل نیز دقیقاً بیانگر میانگین بازده بورس است، بنابراین، اگر به عنوان مثال، شاخص کل بورس در ابتدای سال، ۶۰ هزار واحد باشد و در پایان سال با ۲۰ هزار واحد افزایش به ۹۰ هزار واحد برسد، به این معناست که میانگین بازده بورس از محل افزایش قیمت سهام شرکت‌ها و تقسیم سود نقدی بین سرمایه‌گذاران در آن سال، ۵۰ درصد بوده است. دو نکتۀ قابل توجه در خصوص شاخص کل باید مدنظر سرمایه گذاران باشد:

1. افزایش شاخص کل، لزوماً به معنای سودآوری سهام همۀ شرکت‌های حاضر در بورس نیست. همان طور که کاهش شاخص کل نیز لزوماً به معنای زیان­دهی سهام همۀ شرکت‌ها در بورس نیست زیرا همان گونه که گفته شد، شاخص کل، بیانگر میانگین بازده بورس است و چه بسا در برخی موارد، علیرغم رشد قابل توجه شاخص کل بورس، برخی از سهام‌ها با افت قیمت مواجه شده و سهامداران خود را با زیان مواجه سازند و یا در شرایطی که شاخص کل با کاهش مواجه است، برخی سرمایه‌گذاران که سهام ارزنده‌ای را در سبد سهام خود دارند، سود قابل قبولی به‎‌دست می‌آورند. بنابراین، سرمایه‌گذاران نباید صرفاً با اتکا به اخبار رشد شاخص کل و بدون بررسی کامل در خصوص ارزش ذاتی سهام، اقدام به سرمایه‌گذاری در بورس کنند و حتی در شرایط رشد مستمر شاخص کل نیز در انتخاب سهام، کاملاً دقت نمایند.
2. پیش‌تر یکی از اصول بسیار مهم سرمایه‌گذاری در بورس، تحت عنوان تشکیل سبد سهام متنوع، بیان شد. هر اندازه سبد سهام سرمایه‌گذار، متنوع‌تر و به ترکیب سهام شرکت‌های موجود در بورس نزدیک‌تر باشد، بازده آن سرمایه‌گذار نیز به متوسط بازده کل بورس که توسط شاخص کل نشان داده می‌شود، نزدیک‌تر خواهد بود تا آنجا که اگر فردی بتواند ترکیب سهام موجود در سبد سهام خود را به طور کامل، منطبق بر ترکیب تمامی سهام حاضر در بورس نماید، بازده به طور کامل منطبق بر نوسانات شاخص کل بورس خواهد بود و مثلا با رشد ۳۰ درصدی شاخص، وی نیز حدوداً ۳۰ درصد سود به‌دست خواهد آورد.

لازم به ذکر است اطلاعات مربوط به شاخص­های بورس به صورت لحظه‌ای در پایگاه اطلاع رسانی بورس اوراق بهادار تهران به نشانی www.irbourse.com و پایگاه اطلاع رسانی شرکت مدیریت فناوری بورس تهران به نشانی www.tsetmc.com قابل مشاهده است.

شاخص قیمت

یکی دیگر از شاخص‌های مطرح در بورس، شاخص قیمت است. شاخص قیمت، فقط بیانگر سطح عمومی قیمت سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس است. به عنوان مثال، اگر شاخص قیمت در انتهای سال، در مقایسه با ابتدای سال، ۲۰ درصد رشد کند، به این معناست که میانگین قیمت سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس در آن سال، ۲۰ درصد افزایش داشته است. به این ترتیب، مهم‌ترین تفاوت شاخص قیمت با شاخص کل، این است که شاخص کل، بیانگر میانگین کل بازده بورس (شامل تغییرات قیمت و سود نقدی سهام) است، در حالی که شاخص قیمت، فقط آن بخش از بازده بورس را که به تغییرات قیمت سهم مربوط می‌شود، نشان می‌دهد. البته در بررسی شاخص قیمت نیز باید این نکته را مدنظر داشت که این شاخص، بیانگر میانگین قیمت سهام شرکت‌های بورسی است و افزایش آن، لزوماً به معنای افزایش قیمت همۀ سهم‌ها نیست، کما اینکه کاهش آن نیز لزوماً به معنای کاهش قیمت همۀ سهم‌ها نیست. چه بسا در مواردی که قیمت سهام بسیاری از شرکت‌های کوچک، افزایش می‌یابد، اما به خاطر کاهش قیمت سهام چند شرکت بزرگ در بورس، شاخص قیمت دچار کاهش می‌شود و بالعکس.

حال این سوال مطرح می‌شود که اگر میانگین بازده بورس را می‌توان از تغییرات شاخص کل متوجه شد، شاخص قیمت دقیقا چه کاربردی دارد؟

برای بسیاری از سرمایه‌گذاران در بورس، تغییرات سطح عمومی قیمت سهام شرکت‌ها نیز علاوه بر میانگین بازده کل بورس، به عنوان یکی از معیارهای مهم برای تصمیم‌گیری به شمار می‌رود. برای مثال، وقتی میزان افزایش سطح عمومی قیمت سهام شرکت‌ها در بورس در مقایسه با نرخ تورم پائین باشد، می‌تواند نشانۀ پتانسیل رشد قیمت سهام در آینده باشد و یا در نقطۀ مقابل، وقتی سطح عمومی قیمت سهام در بورس به صورت غیر عادی و بدون پشتوانۀ منطقی افزایش می‌یابد، ضرورت بررسی و تأمل بیشتر سرمایه‌گذاران در انتخاب سهام را گوشزد می‌کند.

البته باید به این نکتۀ مهم دقت کرد که هیچ‌گاه بررسی یک شاخص، به تنهایی نمی‌تواند معیار کاملی برای تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران باشد و یک سرمایه‌گذار موفق، علاوه بر بررسی کامل اطلاعات مرتبط با سهم، باید شاخص‌های مختلف بورس را تجزیه و تحلیل کند.

شاخص بازده نقدی

پیش‌تر گفته شد افرادی که سهام خریداری می‌کنند، از دو طریق امکان کسب بازده دارند، اول بازده ناشی از افزایش قیمت سهام و دوم، بازده ناشی از دریافت سود نقدی که شرکت‌ها معمولاً در پایان سال مالی خود بین سهامدارانشان توزیع می‌کنند. همان طور که شاخص قیمت، سطح عمومی قیمت سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس یا به تعبیر دیگر، میانگین بازده ناشی از افزایش قیمت سهام را نشان می‌دهد، تغییرات شاخص بازده نقدی نیز در واقع بیانگر میانگین بازده ناشی از پرداخت سود نقدی شرکت‌ها به سهامداران است. در واقع شاخص بازده نقدی نیز همانند شاخص قیمت، بیانگر قسمتی از بازده کل بورس است نه همۀ آن.

اهمیت این شاخص نیز به این جهت است که چون شرکت‌های پذیرفته شده در بورس ایران درصد قابل توجهی از سود سالیانۀ خود را در قالب سود نقدی بین سهامداران توزیع می‌کنند، بنابراین سهم سود نقدی در کل بازده سهامداران زیاد است و تحلیل نوسانات شاخص بازده نقدی، به عنوان معیاری که نشان­دهندۀ میانگین بازده ناشی از سود نقدی است، به سرمایه‌گذاران در تصمیم­گیری بهتر کمک می­کند.

شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر

شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر، تغییرات سطح عمومی قیمت سهام ۵۰ شرکتی را که سهام‌شان از سایر شرکت‌ها، نقدشونده‌تر است، نشان می‌دهد. بیان شد که یکی از معیارهای مهم در انتخاب سهام، قابلیت نقدشوندگی سهم است؛ به این معنا که از زمانی که سهامدار درخواست فروش سهام خود را ارائه می‌کند تا زمانی که آن سهم در بورس به فروش می‌رسد، چه میزان زمان خواهد برد. طبیعتاً هر اندازه این مدت کوتاه‌تر باشد، برای سهامدار مطلوبیت بیشتری خواهد داشت. شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر، در واقع تغییرات قیمت سهام ۵۰ شرکتی را که در مقایسۀ با سایر شرکت‌ها سهام‌شان قابلیت نقدشوندگی بیشتری داشته یا به تعبیر دیگر، سهام آنها بیش‌تر در بورس خرید و فروش شده است، نشان می‌دهد. البته این ۵۰ شرکت، همواره ثابت نیستند و بورس، هر سه ماه یک بار، فهرست شرکت­های فعال‌تر را براساس میزان نقدشوندگی سهام آنها، مورد بازنگری قرار می‌دهد.

شاخص ۳۰ شرکت بزرگ

همان­طور که از اسم شاخص ۳۰ شرکت بزرگ مشخص است، این شاخص سطح عمومی قیمت سهام ۳۰ شرکت بزرگ بورس را نشان می‌دهد. ۳۰ شرکت بزرگ بورس، شرکت‌هایی هستند که ارزش بازار آنها در مقایسۀ با سایر شرکت‌ها بیشتر است. اگر قیمت روز سهام یک شرکت را در تعداد سهام منتشر شدۀ آن شرکت ضرب کنیم، ارزش بازار آن شرکت به‌دست می‌آید. برای مثال، اگر سهام شرکت «الف» در بورس، در حال حاضر ۱۵۰ تومان باشد و این شرکت ۱۰۰ میلیون قطعه سهم نیز منتشر کرده باشد، ارزش روز این شرکت برابر با ۱۰ میلیارد تومان خواهد بود

مهم‌ترین مزیت شاخص ۳۰ شرکت بزرگ این است که نوسانات قیمت سهام شرکت‌هایی را نشان می‌دهد که اگر چه از نظر تعداد، تنها ۳۰ شرکت هستند، اما بیش از ۹۰ درصد ارزش کل بورس را به خود اختصاص داده‌اند و بنابراین، هر گونه تغییر در قیمت سهام این شرکت‌ها می تواند تأثیر بسیار زیادی بر تغییرات شاخص کل و همچنین میزان بازده سهامداران داشته باشد. لازم به ذکر است فهرست ۳۰ شرکت بزرگ بورس نیز همانند فهرست ۵۰ شرکت فعال‌تر بورس، هر سه ماه یک بار بازنگری می‌شود.